KABUDAYAN JAWA: UYON-UYON LAN BABAGAN GAMELAN

UYON-UYON

Tembung uyon-uyon saking tembung nguyu-uyu ingkang tegesipun gegendhingan nabuh gamelan kadosta rikalanipun kagungan kersa lan sapiturutipun (Poerwadarminta, 1939: 436). Wonten pamanggih sanès bilih uyon-uyon saged dipuntegesi ungeling gangsa/gamelan ingkang boten kinanthènan joged utawi kagunan sanèsipun. Kanthi makaten menawi ngrembag babagan uyon-uyon boten badhé uwal kaliyan kagunan karawitan. Menawi karawitan punika saged kanggé ngiringi manéka warnining pagelaran, tuladhanipun ringgit/wayang, kethoprak, beksan, ludruk, lan sapiturutipun. Déné uyon-uyon punika pagelaran karawitan ingkang madeg piyambak, boten kanggé ngiringi pagelaran sanèsipun.

Lelagon Pangatag, Laras Pelog Pathet Enem

Lancaran Gugur Gunung, Laras Pelog Pathet Barang

Tembung-tembung ingkang asring kapanggihaken ing Uyon-uyon :

Cakepan inggih punika syair, tetembungan ingkang dipunangge ing tembang.
Cengkok inggih punika lak-luking swanten kangge nglagokaken tembang.
Gendhing inggih punika lelagoning gamelan kawangun saking mawarni aspek karawitan.
Pedhotan inggih punika pamedhoting swanten ing satengahing tembang ing saben larik.
Senggakan inggih punika unen-unen mawa lagu ing satengahing tembang ingkang binarung swaraning gendhing/ pradangga
Gérong inggih punika tembang ingkang dipunlagokaken sareng kaliyan gamelan kanggé nyarengi gendhing, déné ingkang gérong para wiraswara/ pradangga.
Sindhènan inggih punika tetembangan ingkang dipunlagokaken déning waranggana utawi pasindhèn binarung swantening gamelan/ lelagoning gendhing.
Irama inggih punika ukuran rindhik rikating panabuhing gamelan.
Bawa inggih punika tembang kangge mbukani gendhing utawi miwiti gendhing tanpa tabuhan.
Buka inggih punika tetabuhan utawi swanten ingkang kanggé mbukani gendhing.

KAWRUH BUDAYA GAMELAN KARAWITAN

Gemalan miturut Baoesastra Djawa W.J.S Poewadarminta inggih punika arane tetabuhan kang rericikane akeh banget (saron,bonang, gender lsp). Bahang ingkang dipun kagem bahan ngggawe gamelan inggih punika perunggu utawa gangsa, kuningan lan barut. Gamelan inggih punika slah sijingin corak gamelan kang urip ing tlatah Jawa Tengah (uga Yogyakarta) lan sebaiyan Jawa Wetan.Musik gamelan jawa niku beda kalihan musik gamelan saka dhaerah liya amarga yen musik gamelan jawa umume nduweni nada luwih lembut lan nganggem tempo ingkang alon, beda kaliyan gamelan ingkang saking Bali, ingkang temponipun luwih cepet. Lan gamelan sundha musike ingkang mendayu-dayu lan didominasi swara suling. Amarga niku, Gamelan Jawa niku uga kasebut Pentatonis. Gamelan komplit menika nggadahi 2 laras inggih punika :1.    Gamelan Slendro : ing gamelan slendro boten wonten nada 4 kalihan 7. Laras slendro gadah 5 nada, inggih punika 1 2 3 5 6 kanthi interval kang sami.
2.    Gamelan Pelog : gadah 7 nada inggih punika 1 2 3 4 5 6 7.
Gamelan Pentatonis menika dhasare ana 6 nada ( penta : 5, tone : nada ). Laras inggih puniksa swara kang ajeg dhuwure, ora owah, kasebut uga nadam sistem nada/ tonalsystem. Pathet inggih punika ukuran endhek dhuwure laras, minangka wates wilayah nada.-       Pathet ing laras slendro : pathet 6, pathet 9, lan pathet manyura.
-       Pathet ing laras Pelog : pathet 5, pathet 6, lan pathet barang.
Pathet iku kadosta panggenan kanggo gendhing utawa ingkang ngatur gendhing. Ingwayang kulit mènawi ditanggap ing wayah dalu ugi migunakaké pathet ing tabuhan gamelan.Pathet iki mertandaké wayah, kadosta
·         Sléndra pathet nem saka jam 09.00-12.00 bengi
·         Sléndra pathet sanga saka 00.00-03.00 esuk
·         Sléndra pathet manyura saka 03.00-06.00 esuk
Arane pemain ingkang nabuh gamelan inggih punika Panayaga utawa Nayaga/Wiyaga. Ingkang nembang arane Pesindhen utawa wira-swara/swarawati.

RICIKAN GAMELAN MITURUT WUJUD, BAHAN, CARA NABUH GAMELAN :

A. WUJUD TEBOKAN

inggih menika jinising gamelan kang carane nabuh kanthi dithuthuk, digebug, dikeplak lan ditabok. Contonipun : Bedhug, Kendhang, Ketipung, Tambur.

Kendhang inggih punika piranti gamelan kang ditabug nganggo kombinasi antara tlapak tangan kaliyan driji.ing musik modern kendhang digolongake piranti perkusi, kendhang ukurane luwih cilik tinimbang bedhug. Swara kendhang umume inggih punika : dlang, dlong, dhah, dheng, thung, ket, tong, lan tak. Jinising kendhang inggih punika :

1. Kendhang Ageng utawa kendhang Gendhing, yaiku kendhang kang paling ageng ukuranipun lan ugi ngasilaken swara kang cendhek dhewe. Ngasilake swara ingkang cendhek dhewe.

2. Kendhang Ketipung, yaiku kendhang kang paling cilik lan ngasilaken swanten paling dhuwur. Biasane dipun tabuh bareng kaliyan kendhang ageng. Jinising swara menika metu saking caranipun nabuh kang beda-beda.

3. Kendhang Batangan utawa kendhang ciblon, yaiku kendhang kanthi ukuran sedheng kanthi swanten luwih dhuwur tinimbang kendhang ageng. Kendhang menika biasa ditabuh kagem ngiringi tari/joged lan gendhing.

4. Kendhang Sabet utawa kendang wayangan, yaiku kendhang kanthi ukuran sedheng kang luwih alit sithik tinimbang kendhang ageng lan luwih ageng tinimbang kendhang batangan. Kendhang menika biasa ditabuh kagem ngiringi pagelaran wayang.

B. WUJUD WILAHAN

Inggih menika gamelan kang ditabuh kanthi dithuthuk kadosta Gender, Slenthem, Gambang, Demung, Saron lan Peking.

1. Gender, yaiku piranti gamelan kang kasusun ing papan kados ayunan lan ing ngandhapipun wonten tabung kang ginanipun kangge ngatur gema swantenipun. Cacahipun wonten 14 wilah, saking laras 6 ageng – laras 3 alit.

2. Slenthem, yaiku piranti gamelan wujud balungan kang ngasilake swanten alus katimbang balungan sanesipun. Cacahipun wonten 7 wilah Pelog lan 6 wilah Slendro.

3. Gambang, yaiku piranti gamelan saking kayu kanthi tabuh kang luwih dawa. Cacahipun wonten 21 wilah, wiwit laras 5 ngandhap ngantos laras 5 inggil.

4. Demung, yaiku piranti gamelan wujud wilahan logam kang kasusun sadhuwure rancakan kayu. Ukuranipun paling ageng lan ngasilaken swara paling cendhek.

5. Saron, yaiku wujud saron tengahan kang ngasilaken swanten luwih dhuwur saoktaf tinimbang demung. Cacahipun wonten 7 wilah Pelog lan 6 wilah Slendro.

6. Peking/Saron Penerus, yaiku wujud saron paling alit nanging kagungan swanten paling dhuwur lan wilahan kang luwih kandel. Swaranipun luwih dhuwur saoktaf tinimbang saron barung lan kathuthuk kanthi singat/sungu mahesa.

C. WUJUD WILAHAN PENCON

Inggih menika gamelan ingkang wujudipun wilahan kanthi tambahan encon utawi jendhulan wonten ing tengahipun, kang ditabuh kanthi dithuthuk kadosta Slentho, Gong Kemodhong lan Kecer.

1. Slentho, inggih menika wujud gamelan wilahan kados dene saron kanthi tambahan encon ing tengahipun.

2. Gong Kemodhong, inggih menika wujud gamelan kang kasusun saking 2 wilah kang dipuntabuh teturutan kanthi tambahan encon ing tengahipun.

3. Kecer, inggih menika wujud gamelan kang ditangkubaken kaliyan pasanganipun kang wujudipun kados piringan simbal namung kanti ukuran alit.

D. WUJUD PENCON

Inggih menika piranti gamelan kang wujudipun bunder kanthi tambahan enchon ing tengahipun kang ditabuh kanthi dithuthuk.

1. Bonang, yaiku piranti gamelan arupa pencon kang kasusun dados 2 baris (brunjung lan dhempok), saben sabaris kasusun saking 5 utawi 6 pencon dados cacahe wonten 10 utawi 12. Wujud bonang wonten 3 yaiku bonang panembung (paling ageng), bonang barung (tengahan), bonang penerus (paling alit). Ukuran menika wau ngasilaken swanten khas saben bonang.

2. Kethuk lan Kempyang, yaiku piranti gamelan pencon kang kasusun ing papan kados ayunan. Ginanipun kangge tandha ajeging wirama lan nedahaken jinising gendhing (Lancaran,Ladrang,Ketawang lsp)

3. Kenong, yaiku piranti gamelan pencon kang gadhah ukuran paling ageng ing kelompok gamelan kang diayun. Cacahipun wonten 6 pencon.

4. Kempul, yaiku piranti gamelan kang digantung ing gayor ingkang bentukipun kados gong nanging luwih alit kanthi swanten luwih dhuwur.

5. Gong, yaiku piranti gamelan paling ageng kang kadamel saking tosan. Swaranipun paling gedhe lan nadanipun paling cendhek, gong biasa ditabuh ing pungkasaning akhir. Gong kabagi dados 2 yaiku gong ageng lan gong suwukan.

E. WUJUD KAWATAN

Inggih menika wujud gamelan ingkang kadamel saking kawat kados Rebab, Siter lan Clempung kanthi cara nabuh digesek lan dipethik/cuwik.

1. Rebab, yaiku piranti gamelan kang ditabuh kanthi digesek kang gunanipun kangge murba lagu,damel variasi lagu lan kangg buka gendhing.

2. Celempung lan Siter, yaiku piranti gamelan kang ditabuh kanthi dipetik kanthi cacah senar wonten 11 lan 13 pasang. Bebarengan kaliya siter clempung dados piranti utama ing gamelan.

F. WUJUD PIPA

Inggih menika piranti gamelan kang kadamel saking pring kanthi cara ngungelaken dipun sebul, kadosta suling.

1. Suling, yaiku piranti kang kadamel saking pring kanthi ukuran ½ meter. Caranipun ngungelaken kanthi dipun sebul, kangge damel variasi melodi. Swanten kaasilaken saking rongga angin kang digeterake liwat sebulan angin.